استاد هادوی تهرانی، به رغم دغدغه کشف مجهولات علمی، بیشتر به تدریس و سخنوری شهره اند تا نگارش، ولی از آنجا که تدریس و سخنرانی های وی مبتنی بر پژوهش است، در مجموع به نوعی اثر تحقیقی تلقی می شود. این مطلب را همچنین می توان با مروری بر آثار منتشر شده وی به خوبی دریافت. کسب مرتبه اول کتاب سال حوزه علمیه قم (1378 ش) در عرصه کلام برای تألیف «مبانی کلامی اجتهاد» مؤید این نظر است.
تحلیل، تدلیل، تطبیق و نوآوری، چهار ویژگی برجسته مکتوبات استاد هادوی است. با نگاهی به آثار نه گانه ی او که در ده جلد به جامعه علمی عرضه شده است، دغدغه های فکری او در ساحت های فقه، کلام، اقتصاد، رجال، اصول و منطق نمایان است، مضافاً بر اینکه نیاز جوانان به خصوص طلاب علوم دینی را نیز با دو نوشتار: «با جوان تا آسمان» و «میقات سبز» از نظر دور نداشته است.
با امید به آنکه نوشته های دیگر استاد از جمله پنج جلد باقی مانده گنجینه خرد، مجموعه مباحث فلسفه اصول فقه، بررسی مبانی کلامی اجتهاد در برداشت از سنت و ... به دست چاپ سپرده شود.
1. گنجینه خرد / مهدی هادوی، اول، تهران، الزهراء، 1369 ش، قطع رقعی، دو جلد، جلد اول 340 ص و جلد دوم 330 ص.
از هنگامی که دانش منطق به سرزمین های اسلامی وارد شد اندیشمندان مسلمان با شرح و تفسیر، تطبیق قواعد منطقی با متون اسلامی و نقد و نو آوری به بالندگی آن مدد رساندند، ولی جویندگان این علم کهن مدت زمانی است که شیوه علمای سلف را مغفول نهاده، تنها به ذکر نظریات و آثار حکمای پیشین اکتفا می کنند، بدون آنکه اندیشه های آنها را تحلیل و بررسی نموده و راه های تازه به سوی معارف عقلی به میان آورند.
«گنجینه خرد» با عنایت به پر سازی خلاء پیش گفته به سامان رسیده است. استاد مهدی هادوی در این اثر کوشیده است که از افکار منطقیان پیشین، منطقی نوین بسازد. تا کنون دو جلد از هفت جلد این مجموعه، منتشر شده است. جلد اول تحت عنوان «مبادی منطق» رئوس ثمانیه (سمت مؤلف، غرض،منفعت،مرتبه،جنس،موضوع و ابواب) معیار ]علم[ را تحلیل و بررسی کرده و جلد دوم تحت عنوان «مباحث الفاظ» تنها به پاره ای از مباحث تصورات یعنی مجاری مباحث الفاظ، دلالت و اقسام آن و مفرد و مرکب پرداخته است.
بیان نظریات و سخنان بزرگان، شرح شیوای آراء اندیشمندان، تفسیر گویا، مفهوم و روان؛ ورود و خروج روشمند و علمی در مسائل منطقی و توجه به مسایل فراموش شده از مهم ترین ویژگی های این نوشتار است.
2- ولایت و دیانت / مهدی هادوی تهرانی / سوم، قم، موسسه فرهنگی خانه خرد،1381ش، قطع رقعی، یک جلد، 156ص.
تفسیر، تحلیل و تدلیل اندیشه ی سیاسی اسلام یکی از پررونق ترین مباحث نظری دوران معاصر است و در این میان نظریه ی «حکومت دینی» و «ولایت فقیه» جایگاه ویژه ای دارد.
«ولایت و دیانت» جهت پاسخ یابی و پاسخ دهی به اساسی ترین پرسش های معاصر در حوزه ی اندیشه ی سیاسی اسلام به صورت عام و حکومت اسلامی و ولایت فقیه به طور خاص تهیه و منتشر شده است.
این اثر که حاصل اصلاحات و بازبینی دو ساله ی استاد مهدی هادوی در خصوص نوشتار دیگرشان یعنی «ولایت فقیه، مبانی، ادله و اختیارات» است، در دو فصل «دین و سیاست»، و «ولایت فقیه» سامان دهی شده است.
چیستی دین، انسان شناسی اسلام،ثابت و متغیر در دین، سکولاریسم و ادله ی آن، ولایت معصومان (علیهم السلام) و ولایت فقیه، پیشینه ی تاریخی ولایت فقیه از شیخ ابوالصلاح حلبی (447 ق) تا حضرت امام (ره) دلایل نقلی و عقلی ولایت فقیه، ولایت مطلقه فقیه، ولایت فقیه و آزادی، ولایت فقیه و جامعه ی مدنی و ... از مهمترین مباحث این مجموعه است.
می توان توجه به مبانی کلامی حکومت دینی، طرح ساختارمند حکومت اسلامی، توجه معقول ولایت فقیه، عنایت به پرسش های معاصر، استفاده از منابع غنی و متنوع و بهره گیری از آراء قدما و فقهاء را، از ویژگی ای این کتاب به شمار آورد.
3- تاریخ علم اصول از نگاه شهید صدر / سید محمد کاظم روحانی، بر اساس درس های استاد مهدی هادوی،اول،قم کتاب خرد، 1379ش، رقعی، یک جلد، 142ص.
بدون شک، تاریخ هر علم، مدخلی مناسب برای ورود به آن دانش است، زیرا آدمی را از گذشته، خاستگاه، جایگاه و سیر تحولات مسایل، آگاه ساخته و وی را قادر می سازد تا نخست دریابد هم اکنون آن دانش در کجا قرار گرفته و بر روی هم چه نقاط قوت و ضعفی دارد و سپس از کجا و به چه صورت می توان بستر بالندگی آن را در آینده فراهم آورد.
تاریخ علم اصول از نگاه شهید صدر، جهت آشنایی علاقمندان به تاریخ علم اصول و وقوف به فراز ونشیب های آن، بر اساس دیدگاه شهید سید محمد باقر صدر توسط استاد مهدی هادوی تفسیر و تدریس و به خامه آقای روحانی تدوین شده است. این اثر در سه بخش کلی، فقه، اصول، و تاریخ علم اصول گردآوری شده و مشتمل بر مسایل مهمی چون: اخباریون شیعه و حسیون غرب، جایگاه تولد و مؤسس علم اصول، ترویج و القای تفکر اصولی از سوی ائمه (علیهم السلام)، دلیل غنای اصول فقه شیعه، دوره علم اصول از شیخ طوسی تا صاحب معالم و دوره کمال علم اصول از وحید بهبهانی تا دوران معاصر است.
تبیین چگونگی پیدایش اصول در دامان فقه از مراحل ابتدایی تا شکل گیری آن به عنوان دانشی مستقل، بررسی منابع این علم و نشان دادن گونه ای از تأثیر متقابل تحول فقه و اصول در حوزه های شیعی و سنی بر یکدیگر از برجستگی های این مجموعه به شمار می رود.
4- باورها و پرسش ها / مهدی هادوی تهرانی، سوم، قم، مؤسسه فرهنگی خانه خرد،1382ش، رقعی، یک جلدی 176 ص.
فلسفه های جدید در مغرب زمین از سویی و پیشرفت های علوم انسانی از سوی دیگر پرسش های جدیدی را در حوزه دین و معارف دینی فراوری بشر غربی قرار داد و پس از چندی در قرن ارتباطات این سوالات در ذهن جوان شرقی و ایرانی نیز سرریز شد؛ از این رو اصطیاد پرسش ها و پاسخ دهی به آنها یکی از ضرورت های دوران معاصر است که بر دوش اندیشمندان اسلامی سنگینی می کند.
باورها و پرسش ها، پاسخ دهی به پرسش هایی است که باورهای معاصر با آن مواجه هستند این مجموعه از هشت گفتار و یک نوشتار تشکیل یافته که متکفل تحلیل و تدلیل جدیدترین مسائل کلامی است.
مکتب حسین (علیه السلام) و فرهیختگان، سر خاتمیت منابع شناخت دین،کمال دین،فقه و مدیریت،انسان شناسی اسلام،اخلاق سنتی و اخلاق مدرن،مدیریت فقهی،مدیریت علمی؛و فهم کتاب و سنت(نقد و بررسی قبض و بسط تئوریک شریعت) عناوین کلی این اثرند.
این کتاب که شامل هشت سخنرانی استاد مهدی هادوی در جمع دانشگاهیان و فرماندهان سپاه است،دارای ویژگی هایی از جمله:شیوایی قلم، توجه به مغالطات شبهه گران، عنایت به اشکالات مبنایی،نشان دادن خاستگاه پرسش ها،بهره وری از روش ها معرفت شناختی،روان شناختی و انسان شناختی در پاسخ دهی، استفاده از شیوه های درون دینی و برون دینی و مطالب دیگر است.
5- میقات سبز/مهدی هادوی،اول،قم،موسسه فرهنگی خانه خرد،1380ش،پالتویی،یک جلد،138ص.
جویندگان علم در قدم های نخستین راه، هر چند با علاقه و نشاط به تحصیل می پردازند ولی در میانه راه، پرسش ها و دغدغه های فراوانی در ذهنشان پدیدار می شود، اگر این سؤالات پاسخ درخوری نیابند، چه بسا دانش پژوهان را از ادامه مسیر، دلسرد ساخته یا آنها را بدون انگیزه قوی و اولیه با کندی به دور از طراوت علمی به ادامه راه بکشاند. بزرگان علم و راه طی کرده های دانش، با توجه به اهمیت این مسأله، کوشش می کنند تا با پاسخ یابی و پاسخ دهی به این سوالات، انگیزه طالبان علم را تقویت کرده و آنان را به تداوم راه تشویق نمایند.
استاد مهدی هادوی از آنجا که این مسیر لغزان و هیجان انگیز را تا حد زیادی طی کرده است، با بهره وری از تجارب تحصیلی، تدریسی و تحقیقی خویش سعی نموده با پاسخ دهی به این پرسش ها، همدم سبز خلوت طلاب جوان باشد.
«میقات سبز» با طرح مباحثی چون: عوامل اختیاری و غیر اختیاری،معنی و موانع اجتهاد،کتاب های حوزوی،مراحل تحصیل،تحلیل مفاد طلبگی در شخصیت علمی، مقام علمی و نمایندگی پیامبر اکرم(ص)،جرعه زلالی است برای تشنگان معارف دینی.
6- با جوان تا آسمان/مهدی هادوی،سوم،قم،موسسه فرهنگی خانه خرد،1381ش،پالتویی،یک جلد 80ص.
این اثر کوچک و در عین حال غنی،در پی نشان دادن رهنمودها و دیدگاه های امام علی(علیه السلام) در خصوص جوانان است. نوشتار فوق، بر اساس فرازی از نامه امام علی (علیه السلام) به فرزندش امام حسن مجتبی (علیه السلام) گردآوری شده است به اعتقاد مؤلف، مخاطب این نامه همه ی جوانان در تمامی زمان ها هستند.
«با جوان تا آسمان» از چهار بخش کلی با جوان تا بهار (جوان و جستجو گری) با جوان تا باران (جوان و خود سازی)، با جوان تا دریا (جوان و جامعه) و با جوان تا آسمان (جوان و جهان آخرت) تشکیل شده است.
انتخاب عناوین جذاب و جوان پسند، نثر ادبی و روان و استفاده ذوقی از سخنان امام علی (علیه السلام) از ویژگی های این مجموعه محسوب می شود.
7- تحریر المقال فی کلیات علم الرجال /مهدی هادوی تهرانی، اول،تهران، الزهراء، 1371ش، وزیری یک جلد، 196ص.
احادیث، ترجمان وحی نبوی اند و از این رو، دانش حدیث در کنار قرآن پایه نخست علوم اسلامی تلقی می شود. اما متاسفانه به دلایلی، افرادی به دواعی و انگیزه های گوناگونی به وضع حدیث دست زده و مطالب ناروایی را به رسول خدا (ص) و ائمه معصومان (علیهم السلام) نسبت داده اند. به دلیل اهمیت حدیث، دانش رجال پی ریزی شد تا با بررسی احوال راویان، احادیث سره از نا سره را تفکیک کند.
«تحریر المقال فی کلیات علم الرجال» که حامل دروس استاد مهدی هادوی در جمع طلاب و فضلای حوزه علمیه قم است، در پی بررسی مبادی تصوری و تصدیقی این علم پر ارج بوده و آنگاه به احوال پاره ای از راویان و کتب رجالی پرداخته است. تعریف موضوع، مسایل هر نیازمندی به علم رجال، تقسیم راویان، راه های احراز، اقسام توثیق، تعارض توثیق و تضعیف، بررسی کتب رجالی مهمی چون: رجال کشی، فهرست شیخ طوسی، فهرست نجاشی، رجال برقی و ... از عناوین مهم این مجموعه است.
می توان تحلیلی بودن، مستند بودن، بهره وری از منابع غنی و متنوع را از برجستگی های این اثر برشمرد.
8- مبانی کلامی اجتهاد در برداشت از قرآن کریم/ مهدی هادوی تهرانی،اول،قم،مؤسسه فرهنگی خانه خرد،1377ش،وزیری،یک جلد،410ص.
استاد مهدی هادوی با عنایت خاص به نگاه های تازه حقیقی و وقوف بر ضرورت و بایستگی آن و نیز اطلاع بر لوازم به کارگیری شیوه های جدید، دانش فقه را – که یکی از مهمترین و برجسته ترین علوم حوزوی است – برای این مهم انتخاب کرده و پایه های کلامی و میزان ارتباط تعامل این دو علم اسلامی را با نگاه بیرونی به تحقیق نشسته است.
حاصل بخشی از این پژوهش در کتاب وزین «مبانی کلامی اجتهاد در برداشت از قرآن کریم» به جامعه علمی تقدیم شده است.
این اثر، کلیات و اصولی است که فقیهان قبل از پرداختن به اجتهاد می پذیرند. این مجموعه به بررسی آن گونه مبانی کلامی اختصاص دارد که مجتهدان در برداشت از قرآن کریم به کار می گیرند. این مبانی به دو بخش صدوری و دلالی تقسیم می شود. مبانی صدوری، سندیت قرآن را تأمین می کند و مبانی دلالی،راه را برای بهره برداری از مدالیل قرآنی می گشاید.
در بررسی مبانی صدوری به مسایلی چون: وحیانی بودن قرآن کریم، تواتر قرآن،عدم تحریف قرآن، مصونیت وحی و عصمت رسول اکرم(ص) و در مبانی دلالی به کاوش در مسائلی چون: هرمنوتیک، زبان دین، نظریه قبض و بسط تئوریک شریعت و نظریه اندیشه مدون در اسلام پرداخته شده است. توجه به مسایل روز آمد، نگاه تطبیقی به آراء، استفاده از مباحث غنی و قدیم علوم اسلامی در پاسخ یابی و پاسخ دهی به پرسش های معاصر،تحلیل روان،مستند و موجه، و در انداختن نظریه ای جدید تحت عنوان «نظریه اندیشه مدون» از برجستگی های این مجموعه به حساب می آید.
9- مکتب و نظام اقتصادی اسلام/مهدی هادوی تهرانی،اول،قم،مؤسسه فرهنگی خانه خرد،1378ش،وزیری،یک جلد،224ص.
استاد مهدی هادوی در این اثر خود، می کوشد تا با به کار گیری نظریه اندیشه مدون در اسلام، مکتب و نظام اقتصادی اسلام را عرضه کند و تفاوت ها یا تشابه های آن را با سایر مکاتب و نظام های اقتصادی بنمایاند.
بخش اول کتاب به معرفی نظریه مزبور و ارایه مفاهیم مقدماتی، مانند فلسفه اقتصادی،مکتب اقتصادی،و نظام اقتصادی، اختصاص دارد. در بخش دوم: اهداف مکتب اقتصادی اسلام توضیح داده شده و مباحثی چون عدالت اقتصادی، قدرت اقتصادی، و رشد اقتصادی به تفصیل تبیین شده است. در بخش سوم مبانی مکتب اقتصادی اسلام، مانند مالکیت و ارزش، مالکیت و آزادی اقتصادی، مورد بررسی قرار گرفته است. بخش چهارم: به بیان نظام اقتصادی اسلام، بر اساس مکتب آن پرداخته است. در این قسمت نهادهای دولتی و غیر دولتی، نهادهای اجرایی و غیر اجرایی و رابطه بین این نهادها مورد کاوش قرار گرفته است.
10- ولایت فقیه (مبانی،ادله و اختیارات) / مهدی هادوی، اول، تهران، کانون اندیشه جوان، 1377ش، پالتویی، 148ص.
استاد مهدی هادوی در کتاب «ولایت فقیه(مبانی، ادله و اختیارات)» کوشش کرده است تا با تبیین متن مبانی فکری حکومت اسلامی و پایه های کلامی و فقهی آن و نیز توجه به پیشینه تاریخی موضوع و تحلیل دلایل آن، برجسته ترین و مهم ترین پرسش های روز را در خصوص این نظریه پاسخ دهی کند.
این مجموعه، از دو بخش کلی یعنی «مقدمات» و «ولایت فقیه» تشکیل شده و عناوین مهمی چون: چیستی دین، کمال دین، بحران ثبات دین و تغییر دنیا، رابطه عناصر ثابت و متغیر،نظریه اندیشه مدون در اسلام، دین و علوم بشری، نظام سیاسی اسلام، جایگاه ولایت فقیه در نظام سیاسی اسلام، پیشینه تاریخی و ولایت فقیه، ادله ولایت فقیه، مردم و ولایت فقیه،شرایط ولی فقیه، قانون اساسی و ولایت مطلقه فقیه و ... تشریح و بررسی شده است.
توجه به مبانی کلامی حکومت دینی،عنایت به عناوین کلیدی نظریه ولایت فقیه،امعان نظر به پرسش های مطرح نسل جوان کشور در این خصوص،پیوند دیدگاه فقهی و حقوقی این نظریه، به کارگیری نگرش تحقیقی در راهیابی مسایل، از ویژگی های عمده این اثر است.
گفتنی اینکه هر چند کتاب دیگر استاد هادوی (ولایت و دیانت) به موضوع ولایت فقیه اختصاص دارد؛ ولی تفاوت های عمده ای میان این دو نوشتار به چشم می خورد که مهمترین آن جامعیت مجموعه ولایت و دیانت نسبت به مجموعه ولایت فقیه است.
از استاد هادوی تهرانی، کتابهای با گام سبز انتظار و میقات سبز در فروشگاههای دفتر نشر معارف و سایت پاتوق کتاب موجود و قابل تهیه است.[i]
______________________
برای آگاهی از دیگر تألیفات آیت الله هادوی تهرانی به این آدرس مراجعه فرمایید.
[i] . برگرفته شده از پایگاه اطلاع رسانی «پاتوق کتاب».