در اين بحث، توجه ما به همان استعمال دوم لفظ «دين» است، كه خاص اديان الهى و داراى سطوح و مراحل مختلفى است:
أ - دين نفس الامرى: آنچه در علم الهى و مشيّت ربانى براى هدايت انسان به سوى رستگارى وجود دارد، دين نفس الامرى است. به ديگر سخن، دين نفس الأمرى مسير بين مبدأ و منتهاى آدمى است. مبدأ انسان به گفته ى قرآن معرفت صفر است: و اللّه أخرجكم من بطون أمّهاتكم لا تعلمون شيئاً(6)، ]خداوند شما را از شكم مادرانتان خارج كرد، در حالى كه هيچ نمى دانستيد[، و منتهاى او بنا برآيه ى: ما خلقت الجنّ و الإنس إلاّ ليعبدون(7) ]جنّ و آدم را جز براى عبادت نيافريدم.[، معرفت بى نهايت است، زيرا عبادت نتيجه ى معرفت مى باشد و هر كس به اندازه‏اى عبادت مى‏كند كه معرفت دارد. از اين‏رو، صدرالمتألهين در تفسير اين آيه مى گويد: جنّ و آدم را جز براى دانستن نيافريدم(8) و چون خداوند بى نهايت است، امكان معرفت به او نيز تا بى نهايت امتداد دارد. دين نفس الامرى نسخه‏ى رستگارى بشر در لوح محفوظ و مسير بين اين آغاز و انجام است و حقيقتى عينى و واقعيتى ثبوتى مى‏باشد.
ب - دين مُرسَل: آنچه از سوى خداوند متعال براى هدايت انسان به سوى رستگارى به واسطه‏ى رسولان الهى ارسال شده است، «دين مرسل» را تشكيل مى‏دهد. به ديگر سخن، دين مرسل، بخش يا تمام دين نفس الأمرى است كه از طريق وحى در اختيار پيامبران الهى گذاشته مى شود تا به آدميان برسانند.
هر چند اين نام‏ها ناآشنا مى‏نمايد، ولى توجه به حقيقت دين و آنچه در صحنه‏ى تاريخ اتفاق افتاده، به سادگى وجود چنين مراتبى را آشكار مى‏سازد: خداوند كه آدمى را خلق كرد، و از آغاز و انجامش آگاه بود، براى سعادت و فلاح اين موجود راهى روشن داشت (دين نفس الامرى) كه در هر زمان، بخشى از آن نسخه‏ى الهى را براى آدميان به وسيله‏ى رسولان فرو فرستاد (دين مرسل).
ما در كاربردهاى مختلف لفظ «دين» نيز مى‏توانيم اين مراتب را باز يابيم: هنگامى كه از دين يگانه‏ى الهى سخن مى‏گوييم وآن را اسلام مى‏دانيم (ان الدين عندالله الاسلام)، يا عقايد ناصحيح را از ساحت دين، خارج مى‏شماريم، به دين نفس الامرى توجه داريم. وقتى مى‏گوييم: دين حضرت ابراهيم‏عليه السلام توحيدى بود. در دين حضرت موسى‏عليه السلام احكام سختى وجود داشت. دين اسلام دين خاتم است، دين اسلام ناسخ اديان گذشته است. در تمام اين جملات مراد ما از دين، دين مرسل است. بى توجهى به مراتب دين و كاربردهاى لفظ آن، گاه كژتابى‏هاى غريبى را در تفهيم و تفهّم به دنبال دارد. از اين رو، ما تلاش خواهيم كرد با بررسى دقيق ويژگى‏هاى دين نفس الامرى و دين مرسل به صورت جداگانه و تفكيك معانى مختلف دين در استعمالات گوناگون، مبانى كلامى «نظريه‏ى انديشه مدوّن» را كه در ادامه بيان خواهد شد، تبيين كنيم.(9)
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1) «جان هيك» در كتاب «فلسفه دين» تعاريف گوناگونى از ديدگاه هاى مختلف درباره‏ى دين نقل مى‏كند:
أ ) تعريف روان‏شناختى: «دين احساسات، اعمال و تجربيات افراد در هنگام تنهايى، آنگاه كه خود را در برابر هر آنچه كه الهى مى‏نامند، مى‏يابند.» (ويليام جيمز)
ب ) تعريف جامعه شناختى: «مجموعه‏اى از باورها، اعمال، شعاير و نهادهاى دينى كه افراد بشر در جوامع مختلف بنا كرده‏اند.» (تالكوت پارسونز)
ج ) تعريف طبيعت گرايانه: «مجموعه‏اى از اوامر و نواهى كه مانع عملكرد آزاد استعدادهاى ما مى‏شود.» (اس. رايناخ) و همان رويكرد با همدلى بيشتر: «دين همان اخلاق است كه احساس و عاطفه به آن تعالى، گرما و روشنى بخشيده است.» (ماتيو آرنولد)
د ) تعاريف دينى، مانند: «دين اعتراف به اين حقيقت است كه كليه موجودات تجليّات نيرويى هستند كه فراتر از علم و معرفت ماست» (هربرت اسپنسر) (ر. ك: جان هيك، فلسفه دين، صص 23 - 22 ترجمه‏ى بهرام راد، ويراسته‏ى بهاء الدين خرّمشاهى، انتشارات بين المللى الهدى، تهران، 1372.)
2) Family Resemblance.
3) جان هيك، فلسفه دين، صص 24 - 23.
4) دين شما براى خودتان، و دينِ من براى خودم. (كافرون، 6).
5) در حقيقت، دين نزد خدا همان اسلام است. (آل عمران، 19).
6) نحل، 78.
7) ذاريات، 56.
8) ر.ك: صدرالمتألهين، الاسفار الاربعة، ج 3 ، ص 515.
9) برگرفته از کتاب ولایت و دیانت « جستارهایی در اندیشه سیاسی اسلام»، استاد مهدی هادوی تهرانی.