در بحث هاى آينده روشن(1) خواهد شد كه ادله‏ى نقلى و عقلى گواه صادقى بر درستى نظر دوم است و بدون شك، دين نفس الامرى به همين گوهر مشترك نظر دارد و راه رستگارى را براى آن در بر مى‏گيرد(2). پس ناگزير امرى يگانه و نسخه‏اى واحد مى‏باشد.
2 - آيا عناصر دين نفس الامرى همگى جهان‏شمول و غير وابسته به موقعيت و همه زمانى و همه جايى هستند؟ يا در بين آنها عناصر موقعيتى، وابسته به زمان و مكان و موقعيت خاص نيز وجود دارد؟
پاسخ اين پرسش از بحث قبل آشكار است، زيرا اگر گوهر آدمى يگانه و ثابت و لايتغيّر و دين نفس الامرى ناظر به آن است، ناگزير تمام آنچه در آن است، جهان شمول و ثابت خواهد بود و در آن حقيقت عينى، نشانى از تغيّر و تبدّل وجود نخواهد داشت. يعنى دين نفس‏الامرى يك مسير يگانه براى تمام آحاد بشر در هر عصر و هر سرزمينى است.
3 - چگونه مى‏توان به ساحت دين نفس الامرى راه يافت و از آن نسخه‏ى شفابخش آگاه شد؟ سه راه براى اين امر متصور است:
أ - خداوند بخشى از آن را اظهار كند. انبيا از اين راه برخوردارند و براى آنها قسمتى از دين نفس الامرى، يا تمام آن به وحى، عيان و آشكار مى‏گردد.
ب - آنچه از طريق اول آشكار شده، بيان شود و ما از طريق نقل به آن دست يابيم.
ج - عقل در پى كاوش‏هاى نظرى برخى از عناصر آن را بيابد و بدان آگاه شود.
بنابراين، انسان‏هاى متعارف از دو راه: عقل و نقل مى‏توانند به دين نفس الامرى پى ببرند و براى گروهى خاص راه وحى نيز گشوده است. بدون شك، طريق عقل و نقل امكان دارد با خطا مواجه شود، ولى وحى به معصوم مصون از خطا است.(3)
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1. هادوی تهرانی، مهدی، ولایت و دیانت، فصل اول، بحث انسان شناسی.
2. ر.ک: جوادی آملی، عبدالله، شریعت در آیینه معرفت، صص 93-95.
3. برگرفته از کتاب ولایت و دیانت « جستارهایی در اندیشه سیاسی اسلام»، استاد مهدی هادوی تهرانی، ص 18-20.