براساس همين نگرش، يعنى وجود يك هويت واحد براى انسان ها است كه ما مىتوانيم بقاى دين را تصوير كنيم. اديان الهى، به تعبير شهيد بزرگوار علامه مطهرى، از دو بخش تشكيل شدهاند: يك بخش عناصر ثابت دينى و بخش ديگر عناصر متغير. آن بخشى از اديان الهى كه عنصر ثابت و جهانشمول، همه جايى و همه زمانى، هستند، در واقع ناظر به آن بخش از هويت انسان مى باشد كه همواره ثابت است.
انسان امروز با انسان گذشته از حيث علم، فرهنگ، شيوهى زندگى، و بسيارى از آداب و رسوم تفاوت هاى اساسى دارد، اما گرايش هاى فطرى و طبيعى آدميان يكسان است. يكى از نُمُودها و نمادهاى وحدت انسان در طول تاريخ، گرايش هاى هنرى است. انسان به زيبايى علاقه دارد، چه زيبايى در صحنهى طبيعت و چه زيبايى در كار هنرى. اين علاقهاى كه انسان به زيبايى دارد، و لذتى كه از نگاه كردن به يك منظرهى زيبا، يا بوييدن يك گل، و يا شنيدن يك شعر تجربه مى كند، امورى است كه در طول تاريخ با همهى تغييرات و تحولاتى كه در انسان رخ داده، ثابت بوده است.(1) آمال و آرزوهاى بشر نيز در قالب كلى خود، همواره ثابت بوده است، با اينكه ابناء بشر با يكديگر تفاوت بسيار داشته اند. كشش ها و غرايز بشرى هم، با همهى تفاوت هايى كه آدميان در طول تاريخ داشتهاند، هميشه يكسان بوده است. بنابراين، بشر از يك هويت يكسان و يگانهاى برخوردار است و بخش جهان شمول اديان الهى ناظر به همين بخش ثابت هويت انسانى است.
اما اديان الهى به جنبهى متحول و متغير آدمى نيز توجه كردهاند و اين جنبه در قالب عناصر متغير تجلى يافته است. مقصود از احكام متغير آن بخشى از عناصر دينى است كه وابسته به شرايط اجتماعى، سياسى و فرهنگى، و به تعبيرى، وابسته به زمان و مكان مى باشد.
ارتباط اين دو بخش - عناصر ثابت و متغير - مسألهى بسيار مهمى است كه از رهگذر تبيين آن مىتوان معضل ارتباط بين علم و دين را حل كرد. اجمال مسأله اين است كه ما عناصر ثابت را از دين جستجو مىكنيم و معتقديم كه اين عناصر ثابت در دين خاتم در هر حوزهاى از فعاليت هاى اجتماعى بشر در قالب يك مكتب و نظام هماهنگ ارائه شده و مىبايست اين مكتب و نظام از منابع اسلامى به استناد شيوهاى كه اهل بيتعليهم السلام پايهگذارى كردهاند، استخراج شود. در بخش ثابت هويت انسان و استخراج ثوابت دين بدون شك هيچ دانشى غير از دانش هاى دينى به كار فقيه نخواهد آمد، هرچند در آنجا ممكن است برخى از دانش هاى غيردينى پرتوى فراراه فقيه بيافكند و به او اين امكان را دهد كه بتواند يك عنصر ثابت دينى را استخراج كند، اما هيچگاه هيچ عنصرى از عناصر علوم غيردينى در متن استدلال، يا جستجوى يك فقيه به كار نخواهد آمد.
اما بخش متغير كاملاً مرتبط به دانش ها و علوم روز است، زيرا در بخش متغير براى تصميمگيرى و تعيين مسير و نشان دادن راه مىبايست موقعيت و شرايط را شناخت، چه اين شرايط، شرايط اقتصادى باشد، چه تربيتى، چه فرهنگى، و چه سياسى. اينجاست كه دانش هاى غيردينى در استخدام يك فرآيند و عمل دينى قرار مىگيرند، به اين معنا كه فقيه در پرتو عناصر ثابت و با كمك متخصصان علوم، به خصوص در حوزهى علوم انسانى، مى تواند به طراحى عناصر متغير بپردازد. البته منطقى كه اين طراحى مىبايست از آن تبعيت كند و درواقع تئورى راهنماى اين امر خود بحث مفصلى دارد كه ما مجموعهى آن را در قالب يك نظريه با عنوان «نظريه انديشه مدون در اسلام» جمع آورده ايم.(2) و به زودى شمّهاى از آن را خواهيم آورد.(3)،(4)
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
1) ر.ك: مهدى هادوى تهرانى،دين و هنر، فصلنامه هنر، شماره 28، بهار1374، صص 34 - 33.
2) ر.ك: مهدى هادوى تهرانى، مبانى كلامى اجتهاد، صص 404 - 383.
3) همين نوشتار، مبحث نظريه ى انديشه مدوّن (نظام مند) در اسلام.
4) برگرفته از کتاب ولایت و دیانت «جستارهایی در اندیشه سیاسی اسلام»، استاد مهدی هادوی تهرانی، صص 32 – 29.